Transitie van het voedselsysteem vergt andere vaardigheden

Daarom is het niet voldoende om het huidige agrofood systeem "minder slecht" te maken; we moeten ook werken aan innovatie van het systeem zelf. Aan transitie naar een duurzaam voedselsysteem dat de ecologische exploitatie en sociale ongelijkheid (machtsconcentraties aan de ene kant en voedselonzekerheid en uitsluiting aan de andere kant) aan de orde stelt en herstelt. Dat vergt radicaal andere manieren van denken, werken en organiseren. En afscheid nemen van economische groei als allesoverheersend doel.

Gelukkig zijn er in Nederland talloze initiatieven die zich richten op deze transities. Uit ons onderzoek naar de "staat van voedseltransitie in Nederland" blijkt dat er een krachtige beweging ontstaat rondom agrofoodtransities. Innovatieve ondernemers en pioniers werken onder meer aan landbouwvormen die de bodem en biodiversiteit versterken, aan het bevorderen van consumptie van plantaardige voeding, aan true pricing, aan gezamenlijk landeigenaarschap en het herstellen van de band tussen consumenten en producenten door korte ketens. Steeds vaker gebeurt dat in coalities waarin meerdere partijen zich verenigen om samen en vanuit een systeemaanpak aan die maatschappelijk missies te werken.

Maar de realiteit is: de transitie gaat veel te langzaam. Want het voedselsysteem staat niet op zichzelf. Het is verweven met het financiële systeem, de economie, politieke keuzes, het energiesysteem, onderwijs en onderzoek. Die systemen moeten dus mee in de transitie. Omdat we weten dat een aantal blokkades om transitie te versnellen juist in die andere systemen zit. Bijvoorbeeld in het financiële systeem door de maatschappelijke kosten van een product (de ecologische en sociale voetafdruk) mee te nemen in de prijsvorming, zodat uiteindelijk het meest duurzame product het goedkoopst wordt, in plaats van andersom zoals nu het geval is. Of het waarderen van niet alleen de producten van boeren, maar ook de (ecosysteem)diensten die ze leveren, zoals het vasthouden van water in de bodem en het bevorderen van biodiversiteit. Door het belastingsysteem te veranderen naar het belasten van vervuiling en van grondstoffen, en te verlichten op arbeid om circulariteit van grondstoffen en betere arbeidsomstandigheden te bevorderen. Allemaal politieke besluiten.

Daarom spelen transities zich vaak af in een politieke context, waarin verschillende belangen en ook behoudende krachten een rol spelen. Met allerlei dilemma's en perspectieven over wat het probleem is en wat de oplossing kan zijn, of deze gezocht moet worden in technologie of toch gedragsveranderingen. De balans tussen het krachtig opbouwen van een nieuw systeem op basis van ervaringen van pioniers en het actief uitfaseren van onduurzame elementen en het zorgvuldig vormgeven van het bijbehorende "rouwproces" is delicaat, maar broodnodig.

Dat vergt wel een collectief beeld over hoe het systeem eruit ziet als de transitie "klaar" is. Een gezamenlijk ontwikkelde toekomstvisie op wat een duurzaam voedselsysteem is en hoe alle partijen in het voedselsysteem bijdragen aan benodigde systeemveranderingen. Het ontbreken van een nationale visie is een belangrijk beperkende factor voor de landbouw- en voedseltransitie. En het vergt dapper leiderschap om maatschappelijke opgaven vóór economische belangen te plaatsen, om financiële spelregels ten gunste van duurzaamheid te veranderen, om over de grenzen van je faculteit of discipline samen te werken, om nog vandaag over te schakelen op een meer plantaardig voedingspatroon. In mijn optie zijn transdisciplinaire samenwerking en een systeemaanpak sleutelfactoren voor het proces van transities.

Samen kunnen we werken aan oplossingen die misschien nog niet perfect zijn, maar ons wel veel leren over het aanpakken van complexe transitie uitdagingen. Deze inzichten moeten ook hun weg vinden naar het onderwijs, met de focus op transitiekunde, systeemdenken, toekomstdenken en samenwerking tussen disciplines en de praktijk. Zo kunnen we ervoor zorgen dat onze studenten, de toekomstige professionals, een waardevolle bijdrage leveren aan urgente transitieopgaven, waaronder de overgang naar een voedselsysteem dat de gezondheid van mens, dier en planeet centraal stelt. Letterlijk een kwestie van levensbelang. 

Frederike Praasterink